نقش کود آلی مایع در کشاورزی
ماده آلی چیست ؟
مواد آلی منابع تامین عناصر غذایی و انرژی مورد نیاز میکرو ارگانیسم ها هستند. استفاده از کود های آلی برای حفظ حاصلخیزی خاک، بهبود شرایط فیزیکی وشیمیایی آن و حفظ تعادل در عوامل زیست محیطی یک امر ضروری می باشد. ماده آلی از طریق افزایش ظرفیت نگهداری و استعداد خاک باعث بهبود ساختار خاک می شود و جریان آب را تسهیل می کند. مصرف بی‌رویه کودهای شیمیایی موجب کاهش میزان ماده آلی خاک شده است و ازآنجایی‌که وجود ماده آلی تأثیر بسزایی در حاصلخیزی خاک‌های زراعی و باغی دارد کاهش این ماده موجب کاهش حاصلخیزی خاک و به دنبال آن کاهش عملکرد محصول می شود . ﻣﻮاد آﻟﯽ ﺧﺎك ﺷﺎﻣﻞ ﻣﻮاد ﻫﯿﻮﻣﯿﮑﯽ و ﻣﻮاد غیر هیومیکی می‌شوند. ﻣﻮاد غیر هیومیکی داراي ویژگی‌های ﻓﯿﺰﯾﮑﯽ و ﺷﯿﻤﯿﺎﯾﯽ ﻣﺸﺨﺺ ﺑﻮده و ﺷﺎﻣﻞ کربوهیدرات‌ها، پروتئین‌ها، ﭘﭙﺘﯿﺪﻫﺎ، اﺳﯿﺪﻫﺎي آﻣﯿﻨﻪ، چربی‌ها، موم‌ها و اﺳﯿﺪﻫﺎﯾﯽ ﺑﺎ وزن ﻣﻮﻟﮑﻮﻟﯽ ﮐﻢ می‌باشند؛ اﯾﻦ ﺗﺮﮐﯿﺒﺎت به‌راحتی ﺗﺠﺰﯾﻪ می‌شوند و ﺑﺮاي مدت‌زمان ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﺗﺠﺰﯾﻪ ﻣﻘﺎوم می‌باشند. ﻣﻮاد ﻫﯿﻮﻣﯿﮏ ﯾﮏ ﮔﺮوه ﮐﻠﯽ از مواد آلی ﻫﺴﺘﻨﺪ ﮐﻪ منشأ ﻃﺒﯿﻌﯽ داﺷﺘﻪ و درنتیجه ﻓﺮآﯾﻨﺪﻫﺎي زﯾﺴﺘﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد می‌آیند. ﻣﻮاد ﻫﯿﻮﻣﯿﮑﯽ درواقع ﻃﯿﻒ وﺳﯿﻌﯽ از ﺗﺮﮐﯿﺒﺎت آﻟﯽ- ﻣﻌﺪﻧﯽ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﻧﻈﯿﺮ اﺳﯿﺪﻫﺎي آﻣﯿﻨﻪ، ﭘﭙﺘﯿﺪﻫﺎ، ﻓﻨﻮلﻫﺎ، آﻟﺪﺋﯿﺪﻫﺎ و اﺳﯿﺪﻫﺎي ﻧﻮﮐﻠﺌﯿﮏ در ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺑﺎ اﻧﻮاع کاتیون‌ها می‌باشند که مجموعاً ﺗﺮﮐﯿﺐ ﺑﺴﯿﺎر ﭘﯿﭽﯿﺪه و شگفت‌انگیزی را ساخته‌اند.
مواد آلی به‌صورت کلی به طریق زیرخاک را تقویت می‌نمایند:
- افزایش نفوذپذیری در خاک‌های سنگین برای ورود آب‌وهوا و جلوگیری از خفگی ریشه درختان و گیاهان
- افزایش ظرفیت نگهداري آب و مواد غذایی موردنیاز گیاهان در خاک‌های سبک
- افزایش جذب و قابلیت استفاده عناصر غذایی به‌خصوص فسفر و آهن به‌وسیله مواد آلی
اثرات مواد آلی بر خاک
- اثر فیزیکی
ماده آلی در خاک‌های سنگین مانند خاک‌های رسی باعث افزایش نفوذپذیری خاک، تهویه و سبکی خاک می‌شود و در خاک‌های سبک شنی باعث تعدیل خواص فیزیکی شده و ظرفیت نگهداری آب را در خاک بالا می‌برد. به‌طورکلی می‌توان گفت مواد آلی سبب افزایش نفوذپذیری خاک در برابر آب‌وهوا، افزایش گنجایش نگهداری آب، پوك شدن خاک، گرم شدن خاک در زمستان، کاهش سیلاب و تخریب خاک، راحت‌تر کردن عملیات خاک‌ورزی نظیر شخم و تسطيح می‌شود.
- اثر شیمیایی
مواد آلی باعث افزایش ظرفیت نگهداری عناصر غذایی خاک می‌شود.
- اثر بیولوژیکی
باوجود مواد آلی فعالیت حیاطی ریز جانداران خاک افزایش می‌یابد در اثر فعالیت ریز جانداران خاک مواد آلی تجزیه‌شده و هوموس خاک حاصل می‌شود. هوموس خاک باعث بهبود شرایط فیزیکی و شیمیایی خاک، افزایش ظرفیت نگهداری آب و عناصر غذایی موردنیاز گیاهان می‌شود.
نقش مواد آلی در کشاورزی
- کاهش فرسایش‌پذیری خاک
فرسایش خاک فرایندي است که طی آن ذرات خاک، از بستر اصلی خود جداشده و به کمک عامل انتقال‌دهنده اعم از آب یا باد به مکانی دیگر حمل می‌گردد. فرسایش خاک در درازمدت، می‌تواند باعث تخریب یا انهدام خاک‌های زراعی، محیط زیست، کاهش عملکرد محصول و پتانسیل تولید گردد. با افزایش ماده آلی خاک می‌توان به مقدار زیادی رواناب و به دنبال آن فرسایش خاک را کاهش داد.
- افزایش حاصلخیزی خاک
مواد آلی با دارا بودن عناصر غذایی مختلفی ازجمله نیتروژن، فسفر، پتاسیم و عناصر ریزمغذی باعث افزایش حاصلخیزی خاک می‌شود.
- کاهش تراکم‌پذیری خاک
کنترل تراکم خاک از طریق افزودن ماده آلی خاک باعث بهبود توسعه ریشه گیاهان، بهبود جذب عناصر غذایی ضروری و افزایش تولید محصول می‌شود.
- اصلاح فاکتور کربن به ازت (C/N) در خاک
نسبت C/N یکی از مهم‌ترین عوامل کنترل‌کننده ماده آلی خاک است در صورت بالا بودن این نسبت باکتری‌ها و دیگر ریز جانداران به علت کمبود نیتروژن قادر به تجزیه مواد آلی نبوده و درنتیجه بخشی از این مواد در خاک متراکم می‌گردد. اگر مقدار این نسبت پایین باشد آزادسازی نیتروژن قابل‌دسترس برای گیاه افزایش می‌یابد و در این صورت مواد آلی مقدار نیتروژن خیلی بیشتری از نیاز ریز جانداران خاکزی فراهم می‌آورد که مثل کودهای نیتروژنه عمل می‌کند.
- افزایش فعالیت جانداران خاک
با افزایش مواد آلی خاک، جمعیت و تنوع موجودات آن زیاد شده و خاک شکل زنده‌تری به خود می‌گیرد. هرچه خاک زنده‌تر باشد مکانیسم‌های متعددی چون فعال کردن میکروفلور خاک، حفاظت بسیاری از ارگانیسم‌های مفید و ایجاد زیستگاه مناسب برای آن‌ها، کمک به توسعه و تکامل سیستم ریشه‌ای، تولید هوموس، معدنی شدن و گردش سریع عناصر غذایی، افزایش جذب عناصر غذایی توسط گیاهان بخصوص در مورد فسفر، افزایش تثبیت نیتروژن و اکسیداسیون گوگرد و تبدیل آن به شکل قابل‌جذب سولفات بیشتر شده و خاک حاصلخیزتر خواهد شد.
- افزایش CEC خاک (افزایش ظرفیت نگهداری عناصر غذایی)
- افزایش ظرفیت نگهداری آب خاک
- بهبود قابليت نفوذ آب در خاك
- افزایش پایداری خاکدانه‌ها
خاکدانه‌ها از اتصال ذرات به یکدیگر به وجود می‌آیند. تجمع کلوئیدهای خاک و تثبیت آن باعث پایداری خاکدانه‌ها می‌شود مواد آلي، سیلیکات‌ها و ذرات رس درصورتی‌که با كاتيون مناسبي تركيب شوند، ملات لازم را براي پيوند ذرات خاك به يكديگر فراهم می‌سازند.
عوامل مؤثر در مقدار ماده آلی خاک
- مدیریت: شخم زدن بیش‌ازحد باعث افزایش سرعت تجزیه ماده آلی شده و مقدار آن را کاهش می‌دهد.
- بافت خاک: خاک‌های رسی به دلیل: 1) پیوندهای الکتروشیمیایی 2) تهویه پایین نسبت به خاک‌های شنی، قادرند مقادير بيشتري ماده آلي نسبت به خاک‌های شني نگهداري كنند.
- اقلیم: درجه حرارت بالا باعث افزايش سرعت تجزيه و تخريب ماده آلي می‌گردد. در نواحي با بارندگي بالا رشد گياهان با سرعت بيشتري انجام می‌شود و توسعه ریشه‌ها و بقاياي گياهي حاصله، فعاليت ریز جانداران خاك و به‌تبع آن ماده آلي را افزايش خواهد داد.
- موقعيت مكاني: مناطقي با زهكشي ضعيف مقادير ماده آلي بيشتري دارند چون به علت وجود اكسيژن كمتر، تخريب و تجزيه ماده آلي نيز كاهش می‌یابد.
- نوع گیاه: در چمن‌زارها مواد آلي فراوان و اضافه‌شده در خاک‌ها عموماً از ریشه‌های چمن‌ها كه گسترش فراواني در خاک‌دارند، حاصل می‌شود. در جنگل، مواد آلي عموماً از برگ‌هایی كه بر سطح خاك می‌ریزند، حاصل می‌شود. بنابراين زمین‌های زراعي كه روي چمن‌زارها بناشده‌اند، داراي مقادير بالاتري از ماده آلي در خاك می‌باشند البته بايد به اين نكته مهم توجه نمود که تشكيل ماده آلي در خاك فرآيندي آهسته است و باگذشت زمان انواع متنوعي از آن در خاك حاصل می‌شود. عموماً اگر تجزيه ماده آلي آهسته، مداوم و متناسب با ميزان ورود آن به خاك باشد، مطلوب است؛ اما اگر تجزيه ماده آلي و از دست رفتن آن سریع‌تر از ميزان اضافه شدن آن به خاك باشد، كه در خاک‌های آهکی رایج است باعث فقير شدن خاك از ماده آلي می‌شود.
انواع مواد آلی
کودهای سبز، کودهای دامی شامل کودهای اسبی، گاوی، گوسفندی و مرغی، انواع کمپوست های گیاهی و لجن فاضلاب‌ها و هر آنچه که مربوط به بقایای گیاهان و جانوران ویا مواد دفعی آن‌هاست می‌تواند به‌عنوان مواد آلی محسوب شود .
کودهای سبز
کودهای سبز گیاهانی هستند که به‌منظور تقویت زمین ازلحاظ مواد آلی و مواد غذایی برای مدت‌زمانی کاشته شده و بعد از رشد لازم طی عمل شخم‌زنی به زمین برگردانده می‌شود و در زیرخاک مدفون می‌گردد. این کود پس از تجزیه در خاک ضمن تأمین مواد آلی و افزایش ازت خاک در افزایش ریز جانداران خاک و حفاظت خاک نیز تأثیر فراوانی دارد.
نکات مهم در استفاده از کود سبز
- در نواحی خشک کود سبز بسیار گران تمام می‌شود؛ زیرا این‌گونه گیاهان به آب فراوان نیاز دارند. در صورت عدم تأمین آب موردنیاز، این گیاهان رشد کافی نداشته و یا آنکه از آب ذخایر زیرزمینی استفاده خواهند کرد. درنتیجه گیاهان بعدی در تناوب زراعی با کمبود آب روبه‌رو خواهند شد. در نواحی مرطوب این محدودیت وجود ندارد.
- هزینه‌های مربوط به کاشت گیاهان کود سبز را باید بررسی و در صورت اقتصادی بودن اقدام به کشت کرد
- درصورتی‌که کاربرد کود سبز منطقی و اقتصادی باشد، باید آن را در تناوب زراعی لحاظ کرد تا بتوان مقدار مواد آلی خاک را ثابت نگهداشت.
- در صورتی می‌توان گیاه را به خاک برگرداند که شاخ و برگ به مقدار کافی تولیدشده و مواد گیاهی هنوز چوبی نشده باشد.
بقایای گیاهی
بقایای محصولات کشاورزی منابع پرارزش تولید ماده آلی خاک هستند. بقایای گیاهی منبع انرژی و غذای ریز جانداران خاک است و در اثر تجزیه آن علاوه بر تولید ماده آلی (هوموس خاک)، عناصر موجود در آن نیز در اختیار گیاهان قرار می‌گیرد.
کودهای دامی
کودهای دامی یا حیوانی را سرگین یا گمیز دام‌ها و کاه و کلشی که برای تهیه بستر آن‌ها بکار می‌رود تشکیل می‌دهد. این کود شامل دو بخش مایع و جامد است که ازلحاظ وزنی، تولید کود اصطبلی جامد، سه برابر مقدار مایع آن است. حدود نیمی از نیتروژن و پتاسیم و تمام فسفر کود اصطبلی در قسمت جامد آن متمرکز است. ولی ازآنجاکه فضولات دامی دارای مقدار زیادی نیتروژن قابل‌جذب است این مواد دارای جنبه اقتصادی باارزش است و به همین دلیل کودهای حیوانی باید پیش از خشکیدن در کشتزار پخش و در خاک دفن شوند تا ازت آن‌ها به‌صورت آمونیاک به هدر نرود. کود مرغی ازنظر عناصر منیزیم، کلسیم، فسفر، نیتروژن و گوگرد، از قوی‌ترین کودهاست. کود گوسفندی هم ازنظر نیتروژن مشابه کود مرغی ولی ازنظر پتاسیم غنی‌تر از آن است. بیشتر محققان این اختلافات را به نوع تغذیه حیوانات ربط می‌دهند و بر این باورند که علف خشک، سیلو، علف تازه و غده‌ها از پتاسیم غنی هستند و تغذیه با آن‌ها موجب زیادشدن پتاسیم در کود دامی می‌شود. دانه‌ها و بذرها هم محتوی ازت و فسفر زیادند. به همین دلیل کودهای مرغی به علت تغذیه طیور از دانه (محتوی ازت و فسفر بالایی هستند. بهتر است در مزارع از کودهای دامی پوسیده استفاده کرد، چراکه استفاده از کودهای دامی تازه علاوه برافزایش علف‌های هرز و بیماری‌ها، گیاهان را در اوایل رشد با کمبود ازت) زردی عمومی مزرعه مواجه می‌سازد. لذا توصیه می‌شود حتی‌الامکان در این حالت همراه مواد آلی از کودهای ازتی استفاده نمایند.
کود کمپوست
کمپوست شدن فرایند پیوسته‌ای است که در آن مواد آلی توسط ریز جانداران تجزیه می‌شود و به ماده پایداری تبدیل می‌شود که هوموس یاکمپوست نامیده می‌شود این عمل کمپوست سازی علاوه بر موجودات ریز خاک توسط کرم‌های خاکی نیز انجام می‌شود که به آن ورمی کمپوست گفته می‌شود. کمپوست ها و ورمی کمپوست ها کودهای آلی باکیفیت بسیار بالایی هستند که کمبود مواد آلی خاک را به‌خوبی جبران می‌کنند.
لجن فاضلاب‌ها
استفاده از لجن فاضلاب‌ها به دلیل تخصصی بودن آن و امکان آلودگی‌های میکروبی آن‌ها به‌خصوص برای انسان و حیوان دارای محدودیت‌های خاصی است که به بحث آن پرداخته نمی‌شود.
منابع
- کرمی. ی، حسینی، ی، رضازاده. رو قریشی. م.1390. نقش مواد آلی در کشاورزی پایدار. نشریه ترویجی سازمان جهادکشاورزی، استان هرمزگان.
2- Astaraei, A.R. Ivani, R. 2008. Effect of organic sources as foliar spray and root media on nutrition of cowpea
plant. American-Eurasian J. Agric. Environ. Sci. 3, 352-356.
بدون دیدگاه