عناصر غذایی در گیاهان

اهمیت تغذیه مناسب در گیاه

گیاهان برای رشد و نمو و ادامه حیات خود نیاز به مواد غذایی دارند. مقدار عناصر برای انواع گیاهان متفاوت است. در بیشتر خاک‌ها مقدار نسبی این عناصر برابر نیاز طبیعی گیاه نیست و از آن گذشته زمین نمی‌تواند این‌گونه مواد را به‌اندازه کافی تولید کند به علت تداوم برداشت و استفاده گیاه از منابع موجود در خاك توجه به تغذیه و استفاده از کودهاي ضروري اهمیت دارد. استفاده از کودهای اثربخش و رعایت تغذیه بر اساس نوع گیاه باعث به دست آوردن محصول کافی و حداکثر تولید در واحد سطح می‌شود.

عناصر غذایی موردنیاز گیاه

• عناصر پرمصرف اولیه (Macroelements): عناصری چون نیتروژن (N)، فسفر (P) و پتاسیم (K)
• عناصر پرمصرف ثانویه: عناصری چون منیزیم (Mg)، کلسیم (Ca) و گوگرد (S)
• عناصر کم‌مصرف یا ریزمغذی (Microelements): عناصری چون آهن (Fe)، منگنز (Mn)، روی (Zn)، مس (Cu)، بر (B) و مولیبدن (Mo)
• سه عنصر کربن، اکسیژن و هیدروژن نیز از عناصر موردنیاز گیاه می‌باشند. گياه، عناصر اكسيژن، هيدروژن و كربن را از طريق هوا و آب آبياري جذب می‌کند. درواقع عناصر اكسيژن و هيدروژن را از طريق آب (H₂O) و كربن را از طريق دی‌اکسید کربن (CO₂) موجود در هوا جذب می‌کند.

عناصر متحرک و غیر متحرک در گیاه

• عناصر متحرك

اين عناصر، پس از جذب شدن توسط ريشه، سريعاً به برگ‌های بالايي منتقل می‌شوند و شاخه و برگ‌ها از بالا اشباع‌شده و کم‌کم وارد برگ‌هاي پایین‌تر می‌شوند. عناصر متحرك، پس از ورود به پیکره‌ی گياه قادر به جابجايي و انتقال از بافت يا اندام به بافت يا اندام ديگر در هر زمان می‌باشند. ازآنجایی‌که عناصر متحرك از بافت‌هایی كه قبلاً در آن بوده‌اند جدا می‌شوند يعني از برگ‌هاي پيرتر وارد بافت جديد و جوان‌تر می‌گردند، بنابراین علائم کمبود آن ابتدا در برگ‌های پیر (برگ‌های پایینی) اتفاق می‌افتد. این عناصر عبارتند از: ازت (N)، منیزیم (Mg)، پتاسیم (K) و فسفر (P)

• عناصر غیر متحرک

عناصر غیر متحرک پس از جذب توسط ريشه، ابتدا وارد برگ‌هاي پاييني گياه می‌شوند همچنين در شاخه‌های فرعي، ابتدا وارد برگ‌هاي ابتدايي می‌شوند. عناصر غیر متحرک پس از ورود به پیکره‌ی گياه، قادر به جابجايي از يك بافت يا اندام به بافت يا اندام ديگر نيست بنابراین علائم کمبود این عناصر، ابتدا در برگ‌های جوان (برگ‌های بالایی) اتفاق می‌افتد زیرا این عناصر نمی‌توانند از برگ‌های پیر پایینی به‌سوی برگ‌های جوان بالایی حرکت کنند، این عناصر عبارت‌اند از کلسیم (Ca)، بر (B)، مولی بدن (Mo)، منگنز (Mn)، روی (Zn)، مس (Cu) و آهن (Fe)

نقش و علائم کمبود عناصر غذایی در گیاه

گياهان نيز مانند انسان‌ها و تمام موجودات زنده نيازمند مواد غذايي هستند. انسان با استفاده از چكاب می‌تواند وضعيت بدن خود را چك كند. خاك گياهان نيز همین‌طور هست به‌مرورزمان توسط گياه، مواد مغذي جذب‌شده و گياه كمبود پيدا می‌کند. كمبود بعضي از عناصر در خاك باعث بروز بعضي علائم در گياهان می‌شود اين علائم می‌تواند مانند تغيير رنگ، تغيير شكل در برگ و ساقه ظاهر شود علائم کمبود با توجه به نوع گیاه می‌تواند تفاوت داشته باشد. این علائم به‌عنوان نشانه‌ای برای تشخیص استفاده می‌شوند اما نمی‌تواند معیار دقیقی برای تشخیص کمبود عناصر باشد به‌عبارتی‌دیگر بعضی از عناصر کم‌مصرف علائمی شبیه یکدیگر دارند و در مواردی نیز کمبود یک عنصر به‌صورت پنهان است و هیچ‌گونه علائم ظاهری به وجود نمی‌آورد ولی بر روی عملکرد نهایی گیاه تأثیر می‌گذارد. به دلیل عدم رعایت تعادل عناصر و تأثیرات عناصر بر یکدیگر امکان دارد کمبود عناصر متعددي هم‌زمان باهم رخ دهد و نشانه‌های مختلف و شدیدی از علائم را در گیاهان بروز دهد. در بعضي مواقع عناصر در خاك وجود دارد ولي قابل‌جذب توسط گياه نيست. در اين مواقع عواملي مانند pH خاک، نور و حتي دما و رطوبت باید موردبررسی قرار گیرد.

1.نقش، علائم تشخیص کمبود نیتروژن (N)

نيتروژن پرمصرف‌ترین عنصر ضروري گياه بوده در تولید اسیدهای آمینه و پروتئین نقش دارد. نیتروژن جز اصلی مولکول کلروفیل می باشد و انرژی موردنیاز برای رشد گیاه را تأمین می‌کند.

علائم کمبود:

• کلروز در انتهای برگ
• زردي عمومی در گیاه
• بروز علائم ابتدا در برگ‌هاي مسن
• کوچک شدن برگ‌ها، نازکی ساقه و شاخه‌ها
• کوتاه و خاردار شدن میوه‌ها
• باریک و تیز شدن نوک میوه

درمان کمبود نیتروژن: کودهای ازته به دو صورت می‌تواند به خاک اضافه شود:

1. به‌صورت آلی: مثل کودهای دامی، پودر استخوان، خون خشک و برگ‌های پوسیده
2. به‌صورت معدنی: مثل کودهای شیمیایی از قبیل نیترات آمونیوم، فسفات آمونیوم و اوره

سمیت ازت: علائم سمت نیتروژن در گیاه به‌صورت ضخیم و کلفت شدن ساقه‌ها، رنگ سیر و تیره برگ‌ها و گاها پیچیدگی آن‌ها، کوتاه شدن فاصله میان گره‌ها و شاخه‌های فرعی، افزایش رشد طولی جوانه انتهایی، کم شدن گل‌ها و میوه‌ها، توقف رشد، پیچیدگی در برگ‌های پائینی و سطحی، ظهور نقاط شفاف بین رگبرگ‌ها و از بین رفتن کل بوته ظاهر می‌شود.

2.نقش، علائم تشخیص کمبود فسفر (P)

عملکرد: فسفر در تلقیح گل‌ها، رشد ریشه، انتقال انرژی و همچنین تنظیم خواص ژنتیکی گیاه نقش دارد.

علائم کمبود:

• توقف و کند شدن رشد قسمت هوائی و ریشه
• نرم شدن میوه و کاهش خاصیت انبارداری
• کوتاه، نازک و باریک ماندن برگ‌ها
• کاهش میزان محصول (دانه و میوه)
• کوتاه ماندن گیاهان
• ارغوانی شدن و پیچیدگی برگ‌ها
• برگ‌های مسن تیره و داراي نقاط سبز تیره

درمان کمبود فسفر: کنترل pH خاک، استفاده از کودهای فسفره به‌صورت مصرف خاکی و مصرف کودهای فسفره در آب آبیاری

3.نقش، علائم تشخیص کمبود پتاسیم (K)

عملکرد:

• عنصری پرتحرک و موردنیاز در غلظت‌های بالا
• سنتز و انتقال مواد مغذی در گیاه
• فعال‌کننده چندین آنزیم و کنترل‌کننده مكانیسم تعرق از طریق اثر بر روی سلول‌های روزنه در سطح برگ‌ها
• افزایش کیفیت و خاصیت انبارداری محصولات باغی
• کنترل شدت نور و افزایش عمل فتوسنتز
• افزایش راندمان آب آبیاری

علائم کمبود:

• بروز علائم خشکی و پژمردگی در گیاه
• توقف رشد در حالت عمومی
• کلروز میان گره‌ها و سبز ماندن رگبرگ‌ها
• کوتاه شدن میانگره ها و کوچک ماندن برگ‌ها
• بروز نکروز و سوختگی در امتداد طولی برگ‌ها
• میوه‌ها نوک کشیده شده و عدم تكامل در قسمت دم میوه
• کاهش مقاومت به شرایط دمایی و افزایش بیماری‌های قارچی
• تغییر رنگ به‌صورت عدد 7 در قاعده برگ تا قسمت نکروز شده

درمان کمبود پتاسیم:

کوتاه‌ترین و مطمئن‌ترین راه جلوگیری از کمبود پتاسیم تأمین منابع کافی پتاسیم (استفاده از کودهای حاوی پتاسیم) در خاک در هنگام کاشت است.

4.نقش، علائم تشخیص کمبود کلسیم (Ca)

عملکرد:

نقش در ساختمان و حفظ پایداری سلول‌های گیاهی، توسعه سلول و فرایندهای داخلی، پایداری غشاهای سلولی، تعادل کاتیون و آنیون، فعال‌کننده برخی آنزیم‌ها و همچنین تنظیم فشار اسمزی

علائم کمبود:

• توقف رشد بوته‌ها
• مرگ مریستم انتهایی
• ضخیم و کوتاه شدن ریشه‌ها
• بدشکلی و بی‌مزه شدن میوه‌ها
• خشکیدگی و جمع شدگی برگ
• کلروز یا زرد برگی بین رگبرگی
• پوسیدگی گلگاه در گوجه‌فرنگی
• تغییر شکل برگ به حالت فنجانی
• وجود حاشیه‌های نکروتیک در برگ
• ایجاد لکه‌های فرورفته در گلگاه فلفل
• کوچک ماندن برگ‌های جوان و خمش حاشیه آن‌ها به سمت بالا
• ایجاد نقاط سفیدرنگ و شفاف بر روی نوک و مابین رگبرگ‌ها در مراحل اولیه کمبود

درمان کمبود کلسیم: برای افزایش کیفیت، افزایش مدت‌زمان انبارداری محصولات باغی و کاهش بیماری‌های فیزیولوژیکی، محلول‌پاشی کلسیم انجام می‌شود.

5.نقش، علائم تشخیص کمبود منیزیم (Mg)

عملکرد: منیزیم تنها جزء معدنی مولکول کلروفیل است. منیزیم در ساخته‌شدن روغن در گیاه دخالت داشته و باعث تنظیم جذب فسفر در گیاه می‌شود و نیز در تولید هیدروکربن هاو مواد قندی مؤثر است. منیزیم انتقال‌دهنده فسفر به دانه گیاهان است و همچنین فعال‌کننده آنزیم‌های دهیدروژناز و دکربوکسیلاز است و در تنفس سلولی اهمیت حیاطی دارد. این عنصر فعال‌کننده آنزیم‌ها و در اعمال اکسیداسیون و احیاء در گیاه نقش دارد و عامل جداسازی مولکول اکسیژن در فتوسنتز است. مصرف منیزیم به دلیل افزایش میزان اسیدآمینه و پروتئین‌های گیاهی و همچنین به دلیل افزایش کارایی کلروفیل، باعث افزایش فتوسنتز، تولید و درنهایت افزایش میزان رشد و نمو در گیاهان می‌شود.

علائم کمبود:

• ریزش برگ‌های نکروزه
• ریزش میوه‌ها قبل از بلوغ
• ایجاد زردی در فاصله بین رگبرگ‌ها
• ایجاد نقاط لکه‌ای کلروز درروی برگ‌ها
• علائم فقط در برگ‌های پیر ظاهرشده و گسترش ندارد

6.نقش، علائم تشخیص و کمبود گوگرد (S)

عملکرد: گوگرد در تولید پروتئین و برخی اسیدهای آمینه مؤثر است و همچنین در تشکیل کلروفیل نیز دخالت دارد. بو و مزه برخی از محصولات باغی و زراعی (مثل سیر، پیاز و خردل) مربوط به گوگرد است.

علائم کمبود:

• کوتاه و نازک شدن ساقه‌های گیاهان
• کاهش رشد و کم شدن تعداد برگ‌ها
• رنگ‌پریدگی مشابه کمبود ازت بوده اما در برگ‌هاي جوان

سمیت گوگرد: استفاده یا مصرف بیش‌ازحد گوگرد باعث افزایش شوری محیط کشت (خاک یا غیر خاک) می‌شود و می‌تواند باعث کاهش جذب مولیبدن گردد.

7.نقش، علائم تشخیص و کمبود آهن (Fe)

عملکرد: آهن در تنفس سلولی، تشکیل کلروفیل، ساخت پروتئین، کاهش درصد نیترات در سلول گیاهی نقش دارد.

علائم کمبود آهن:

• بی‌رنگ شدن برگ‌ها در کمبود حاد
• نكروزه و پوسیدگی بر روی برگ‌ها
• توقف رشد شاخسارها و جوانه انتهایی
• زردي و تغییر رنگ عمومی برگ درشدت کمبود
• زردي و نکروز برگ‌های جوان و سبز ماندن رگبرگ‌ها

درمان کمبود آهن: برای رفع کلروز، محلول‌پاشی آهن کلاته یا سولفات آهن توصیه می‌شود. اضافه کردن بنیان EDTA آهن نیز در محیط‌های بدون خاک محلول‌پاشی‌های مكرر بایستی خودداری شود چراکه نمک‌ها درروی برگ تجمع یافته و ایجاد سمیت می‌کند. بهترین راه‌حل افزایش و تسهیل شرایط جذب و کاهش خطر سوختگی نمک است.

8.نقش، علائم تشخیص و کمبود منگنز (Mn)

عملکرد: منگنز بسيار کم موردنیاز گیاه است. این عنصر در فعال کردن چندین آنزیم مختلف در گیاه که افزایش‌دهنده فتوسنتز و هورمون اکسین هستند نقش دارد. نقش منگنز در گیاه مشارکت آن در سیستم‌های ترکیبی است.

علائم کمبود منگنز: علائم کمبود منگنز بیشتر در برگ‌ها ظاهر می‌شود. کمبود منگنز در خاکهای آهكی مثل شرایط ایران بسیار شایع است و درکشت های بدون خاک یا هیدروپونیک وقتی محصول غذایی فاقد منگنز باشد اتفاق می‌افتد.

• تولید لکه‌های نكروتیک روی برگ
• کاهش رشد و روشن شدن رنگ بین رگبرگ‌های برگ
• سبز ماندن نوك و حاشیه برگ‌ها

مسمومیت منگنز: مسمومیت منگنز درخاکهاي اسيدي و در مواقعي که حرارت دهي با دماي زياد صورت می‌گیرد حاصل می‌شود در این حالت رگبرگ‌ها به شکل قرمز – قهوه‌ای ظاهر می‌شوند.

9.نقش، علائم تشخیص کمبود روی (Zn)

عملکرد: این عنصر، عنصر مهمی در فعالیت بسیاری از آنزیم‌ها ازجمله ایندول استیک اسید (عامل رشد) و تریپتوفان می‌باشد. روی در بسیاری از سیستم های آنزیمی گیاه نقش کاتالیزور فعال‌کننده و یا ساختمانی دارد و در ساخته‌شدن و تجزیه پروتئین‌های گیاه دخیل است. تمام عناصر کم‌مصرف حتی روی وقتی غلظت آن در حد کمبود باشد باعث اثر روی فتوسنتز می‌شوند.

علائم کمبود:

• توقف رشد
• سبز تیره شدن رگبرگ‌ها
• ایجاد لکه‌های زرد در سطح برگ
• کوتاهی گیاه و کوچک شدن برگ‌ها
• کاهش و ریزش شکوفه و ریز ماندن میوه‌ها
• سخت و شکننده شدن پوست گیاه در اثر کمبود
• نرم و نازک شدن شاخه‌ها و کاهش فاصله میانگاه ها
• گسترش علائم زردی از برگ‌های میانی و جوان به برگ‌های پیر

10.نقش، علائم تشخیص کمبود مس (Cu)

عملکرد: این عنصر در تولید کلرو پلاست، فعالیت‌های آنزیمی و همچنین در واکنش‌های انتقال الکترون سهیم است.

علائم کمبود مس:

• سوختگی نوك برگ
• علائم مشابه سرمازدگی
• سالم ماندن نیمه پایین برگ
• کاهش تعداد گل‌ها و میوه‌ها
• پیچ‌خوردگی در برگ‌های جوان
• پلاسیدگی برگ‌های انتهایی و ریزش آن‌ها
• توقف یا کاهش رشد و کاهش فاصله میانگره ها و کوچک ماندن برگ‌ها

11.نقش، علائم تشخیص کمبود بر (B)

عملکرد: این عنصر برای رشد نوک ساقه و ریشه (مریستم انتهایی) لازم و ضروری است. بر نقش عمده‌ای در فعالیت حیاتی گیاه دارد و در تقسیم سلولی بافت‌ها، تشکیل جوانه برگ و گل، ترمیم بافت‌های آوندی، متابولیسم قند و مواد هیدروکربن دار و انتقال آن‌ها، تنظیم مقدار آب و هدایت آن در سلول، انتقال کلسیم در گیاه و تنظیم نسبت کلسیم به پتاسیم در بافت‌های گیاهی، متابولیسم چربی، سنتز پکتین و در دیواره سلولی نقش دارد.

علائم کمبود بر:

• توقف رشد جوانه انتهایی
• کاهش فاصله میانگره ها
• رشد و نمو ضعیف پرچم‌ها
• پژمردگی در برگ‌هاي جوان
• چوب‌پنبه‌ای شدن و بدشکلی میوه
• شکاف در نزدیکی رگبرگ برگ‌های جوان
• سیاه شدن جوانه‌های رویشی و بافت‌های مریستمی
• کاهش دوره گرده‌افشانی مؤثر و کاهش تشکیل میوه
• ایجاد حالت کوتولگی یا تراکم و کوچک شدن برگ‌ها در سرشاخه‌ها

12.نقش، علائم تشخیص و درمان کمبود مولیبدن (Mo)

عملکرد: مولیبدن در تولید آنزیم‌های مربوط به مصرف نیتروژن در گیاه و همچنین در تبدیل نیترات‌ها به اسیدآمینه نقش دارد. این عنصر دسترسی مناسبی در خاک‌های با pH بالا داشته و در افزایش عملکرد و کیفیت محصول و همچنین بر روی جذب عناصر دیگر توسط گیاه نقش دارد.

علائم کمبود مولیبدن:

• کوچک شدن گل‌ها
• سیاه‌تر شدن رگبرگ‌ها
• ایجاد لکه‌های زردي در سطح برگ
• علائم مشابه علائم کمبود ازت در قسمت های پیر

درمان کمبود مولیبدن: بسته به آنالیز خاکی افزودن مقداری آهک به خاک می‌تواند مشکل را حل کند یا از کودهای مهم مولیبدن به‌صورت مصرف خاکی با مقدار مشخص می‌توان استفاده کرد.

دلایل کمبود عناصر غذایی در گیاهان

کمبود عناصر غذایی در گیاهان را می‌توان به دودسته زیر تقسیم کرد

1. کمبود عناصر غذایی در خاک
2. کمبود عناصر غذایی به علت ایجاد شرایط خاص در محیط کشت مانند:

• سرد بودن خاک
• غرقابی بودن خاک
• اسیدیته (pH) نامناسب
• عدم تعادل عناصر غذایی در خاک
• خشکی و تبخیر بیش‌ازحد از سطح خاک
• اثر متقابل و منفی عناصر نسبت به یکدیگر
• شستشوی خاک به‌ویژه در خاک‌های سبک
• فشرده شدن خاک و عدم تبادلات گازی در خاک
• مصرف کود حیوانی نپوسیده شده
• خشکی و تبخیر بیش‌ازحد از سطح خاک

منابع

1. ملکوتی ، محمد جعفر طباطبایی ، جلال .مدیریت تغذیه بهینه در باغ های میوه کشور .انتشارات سنا .1380.
2. خوشخوی ، مرتضی و روحانی ، ایرج و شیبانی بیژن و تفضلی عنایت الله، اصول باغبانی . انتشارات دانشگاه شیراز .1383.

مطالب بیشتر در پیج اینستاگرام شرکت

https://instagram.com/aradshimy.co